Door Martijn Stevens
Het concept van de creatieve industrie lijkt paradoxaal. In de Nederlandse taal verwijst ‘industrie’ tenslotte naar de grootschalige en marktgerichte productie van materiële goederen. Creativiteit is daarentegen een persoonskenmerk van individuen. Ze wordt in verband gebracht met intrinsieke motivatie en de innerlijke drang om te creëren, die allebei nadrukkelijk losstaan van economisch gewin of maatschappelijk aanzien.
Sinds de negentiende eeuw wordt creativiteit daarom ook in verband gebracht met vrijheid, zelfbeschikking en authenticiteit. Deze waarden kwamen echter onder druk te staan door de opkomst van het zogeheten ‘fordisme’ in het begin van de twintigste eeuw, dat is genoemd naar de ideeën van autoproducent Henry Ford. De introductie van de assemblagelijn in fabrieken zorgde destijds voor schaalvergroting en efficiëntie bij de productie van auto’s, maar het artistieke proces werd evenzeer gestandaardiseerd. De productie van films in Hollywood werd bijvoorbeeld ‘lopendebandwerk’ en ook de mode-industrie is volledig gebaseerd op massificatie en commercialisering.
In het eerste decennium van de eenentwintigste eeuw heeft een snelle opeenvolging van ecologische en financiële crises evenwel gezorgd voor onrust en onzekerheid in verschillende delen van de wereld. Bedrijven en maatschappelijke organisaties worden hierdoor geconfronteerd met wicked problems, die notoir complex, tegenstrijdig en onvoorspelbaar zijn. Creativiteit en innovatie worden daarom belangrijker geacht dan standaardisering, schaalvergroting en massaconsumptie. Innovatie behelst kortweg de concrete toepassing van nieuwe ideeën met de bedoeling om steeds vernieuwende producten, diensten of processen te ontwikkelen.
Creativiteit wordt doorgaans beschouwd als de bron van deze ideeën en geldt daarom als een drijvende kracht achter innovatie. Hoewel beide concepten op uiteenlopende manieren zijn gedefinieerd en de relatie ertussen allerminst eenduidig is, wordt tegenwoordig alom verondersteld dat creativiteit en innovatie ontegenzeglijk bijdragen tot economische welvaart en maatschappelijk welzijn. Dikwijls wordt zelfs gesuggereerd dat de industriële economie van weleer inmiddels is overgegaan in een creatieve economie. Hiermee wordt niet gedoeld op de voortschrijdende commercialisering van de kunsten of de groeiende belangstelling voor de macro-economische effecten van de culturele sector. De tucht van de markt is daarbij een leidend principe en overheidsingrijpen wordt alleen toegestaan in het geval van marktfalen.
Het fenomeen van de creatieve economie is echter niet zozeer een uitwas van de economisering van kunst en cultuur, als wel van de toenemende ‘culturalisering’ van de economie. De toverwoorden in hedendaagse uitingen van management speak – creativiteit, passie, authenticiteit – zijn tekenend voor deze ontwikkeling. Dergelijke kwalificaties waren oorspronkelijk immers voorbehouden aan het werk van kunstenaars, maar ze lijken inmiddels gangbare eisen bij de vervulling van allerhande functies in het economische verkeer. Hieruit blijkt dat het concept van de creatieve industrie misschien toch niet tegenstrijdig is met zichzelf. In plaats daarvan is het romantische beeld van de kunstenaar die weerstand biedt aan de onderdrukking door sociale, politieke en technische structuren definitief verworden tot een anachronisme of een echo uit het verleden. Als de profielschets van de kunstenaar namelijk perfect tegemoetkomt aan de functie-eisen van de hedendaags economie, betreft de échte innovatie in het domein van de creatieve industrie wellicht vooral kunstenaars zelf – juist wanneer zij zich bewegen van een marginale positie naar het hart van de economie. Welke functies zijn voor hen nog weggelegd in postfordistische tijden?
Beeld credits: Banksy, Capitalism for Sale, foto Bruce Krasting via https://www.flickr.com/photos/bruce_krasting/7003771293/ via creative commons
Culture Weekly 